De eerste dag op Cuba verken ik fietsend de vele trekpleisters in Havanna. Opvallend is de drukte in de stad en de uitstoot van veel dieselwalm. Havanna kent veel koloniale gebouwen, deels vergane glorie maar ook veel gebouwen die in de steigers staan voor restauratie. Soms kom ik tot mijn verrassing een gele bus tegen met een Hollandse plaatsnaam erop, zoals Heemskerk.

Ik ben op Cuba om twee routes te fietsen die allebei in Havanna starten: de tabaksroute van 427 km gaat door de tabaksstreek en maakt via Piñar del Rio een lus rond de Sierra del Rosario op de westpunt van Cuba en de salsaroute van 830 km gaat door het moerasland en langs suikerrietplantages in het midden van Cuba.

Na de dag in Havanna begin ik met de tabaksroute. Het duurt enig tijd voordat ik Havanna kan verlaten, want het is zoeken naar de straatnamen welke beneden aan de weg zijn aangegeven. Ook is het oppassen geblazen voor het vele glas op de weg.

Maar uiteindelijk fiets ik Havanna in westelijke richting uit. Met de wind in de rug gaat de tocht deze eerste dag via Santa Fe en Baracoa naar Playa el Salado, een vissersdorpje op 30 km van Havanna.

Onderweg zie ik op het strand families barbecuen en domino spelen en zichzelf voorzien van veel lokaal bier. Ook zijn er vissers die met een hengel of eenvoudig met een klos garen met aan het eind een vishaakje een vis weten te vangen. Vol trots laat een man zijn gevangen vis aan me zien.

Adel en Raquel willen me in eerste instantie niet als solo-fietser ontvangen in hun casa in Playa el Salado, maar maken het later goed met verse kreeft, patat, tomaten en gesneden kool.

Met de wind in de rug voert de tocht een dag later in de brandende zon naar Las Terrazas in het binnenland. De route is vlak tot licht heuvelachtig. Het is een leeg landschap met af en toe boerderijen, waar ik tijdens pauzes met vragen word bestookt door jongeren.

Vanaf het havenstadje Mariel gaat de tocht door de suikerrietvelden landinwaarts naar Guanajay. Het is een ware ervaring te fietsen op de autopista, de vierbaansweg, waar mijn zonnepet door de windvlagen van passerende vrachtauto’s steeds van mijn hoofd waait. Gelukkig heb ik sisaltouw bij me om aan mijn pet te naaien.

Op landelijke zandwegen blijkt lopen sneller te gaan dan fietsen. Na mooie panorama’s kom ik via El Mirador aan in El Establo. Tijdens het fietsen word ik opgeschrikt door gedreun op de weg. Twee ruiters drijven koeien over de weg, richting fietser. Gelukkig ga ik sneller dan de koeien in draf.

Las Terrazas ligt tussen bosrijke heuvels in een smalle vallei boven Lago San Juan. Las Terrazas is een modeldorp voor ecotoerisme, dat in 1971 werd gesticht in een door overmatige houtkap kale omgeving. De regering startte een herbebossingsprogramma en bouwde een ecologisch hotel bovenop een heuvel bij het dorp.

De Sierra del Rosario waarin Las Terrazas ligt is een door Unesco beschermd natuurreservaat. In het vochtige groene bos groeien varens, orchideeën, begonia’s en andere bloemen.

De route van Las Terrazas naar Soroa in het westelijke deel van de Sierra del Rosario blijkt een mooie maar vrij pittige tocht. Onderweg word ik bij het beklimmen van de heuvels door plaatselijke bewoners gestimuleerd vol te houden; ze roepen ‘olla olla’ of ‘bye bye’.

Soms komen Cubanen naast me fietsen om een praatje te maken. Soms ga ik bij een steile klim naast hen lopen; zij hebben geen fiets met versnellingen. Met bewondering kijken ze naar mijn fietstassen en vragen of ik deze ook voor hen kan aanschaffen. Zijzelf doen hun materialen in kartonnen dozen, soms in een plastic bakje en meestal met sisaltouw achterop de fiets gebonden.

Ik fiets door een bosrijk gebied waartussen soms koffieplantages liggen. De tocht wordt beloond met een bezoek aan een waterval, waar door een jongeman stiekem kettingen gemaakt van natuurlijke materialen (bessen) worden verkocht.

De 22 meter hoge waterval is bereikbaar vanaf de parkeerplaats bij de hoofdweg waar een pad via steile trappen de diepte in gaat. Ook is er een orchideeëntuin in de buurt.

Bij de eenvoudige casa (zonder ventilatie) in Soroa zit een oude man te dommelen in een schommelstoel, waar hij door zijn kleindochter liefdevol wordt benaderd. Dezelfde kleindochter blijkt Engels te spreken en de gasten van eten te voorzien. Van de Spanjaarden die boven me overnachten, krijg ik een casa-adres in Viñales.

Vanaf Soroa gaat de route via de autopista van San Cristobal via Santa Cruz de los Pinos naar San Diego de Los Banos. Het is een licht glooiende weg met af en toe bomen in het water.

San Diego de Los Banos uit fiets ik tussen een groep leerlingen die op straat gymoefeningen doen. Al met al kan ik de start van de route niet vinden en loop ik ineens over een gammele houten brug, waarvan ik met mijn been een plank doorklief. Gelukkig vangt een Cubaan me op en later zie ik dat deze route bestemd is voor de lokale bevolking. De alternatieve stevige stenen brug ligt één kilometer verder.

Door sinaasappelbomengaarden gaat de route naar Pinar del Rio. Als ik onderweg langs een van de vele scholen fiets valt het me weer op dat de lesstof klassikaal wordt opgedreund.

Eenmaal stapt een militair uit zijn wagen om op het schoolplein de leerlingen bij het hijsen van de Cubaanse vlag flink toe te spreken.

Tot mijn verrassing merk ik ook een keer dat een klas leerlingen netjes langs de weg staat om me aan te moedigen de top van de heuvel te halen.

Elk gehuchtje heeft een centraal punt vol bedrijvigheid, van waar mensen met vrachtauto’s vervoerd worden. Het meest imponerend zijn de vrachtwagens waar mensen op moeten klimmen om lange tijd staand vervoerd worden.

Soms is bij een stopplaats een laddertje voorhanden. Maar menigmaal worden kinderen en ouderen door sterke mensen in de vrachtwagen gehesen en bij de plaats van bestemming niet zachtzinnig weer op de grond gezet.

Veel werkzaamheden vinden in de openlucht plaats, zoals de kapper, de monteurs, de fietsenmakers, de benzine- en broodverkopers, de sleutel-, kleding- en schoenmakers. Er zijn nauwelijks mobiele telefoons maar het telefoneren vindt evengoed op straat plaats.

Soms fiets je onverwacht langs kraampjes waarop kadavers van runderen in de volle zon liggen. In de grotere plaatsen of langs de weg zijn soms caravanwinkeltjes waar je water kunt kopen en snoepjes die je per stuk moet betalen.

Voor een fietser is het echter raadzaam te zorgen voor voldoende drinkwater voor de hele dag; een restaurant, supermarkt of winkeltje is niet altijd onder handbereik.

Pinar del Rio, een provinciestadje met pastelkleurige huizen, is de tabakshoofdstad van Cuba. Hier staan de beroemde sigarenfabrieken waar de beste Cubaanse sigaren gemaakt worden.

In de grotere plaatsen zoals Pinar del Rio staan soms lange rijen bij banken, ijssalons en supermarktachtige winkels. In kleine dorpen krijgen mensen brood door hun bonnenboekjes te laten zien.

Als je enige dagen in de vrije natuur hebt gefietst, zijn de uitlaatgassen van de auto’s in de steden zodanig storend dat je de plaats snel  weer wilt verlaten, zo ook bij Pinar del Rio.

De tocht wordt noordwaarts voortgezet richting Viñales, met halverwege een lange zware maar mooie klim met in de verte zicht op de kalksteenrotsen (mogotes) in de vallei van Viñales.

Tijdens de tabaksroute zie ik vaak vrouwen in een open ruimte onder een afdak bezig met het controleren en sorteren van tabaksbladeren. Onderweg naar Viñales bezoek ik een tabaksschuur. De sigaren voor toeristen zijn wel erg duur.

Viñales is een knusse toeristische plaats in een mooie vallei tussen de Sierra de los Organos en de Sierra del Rosario. Ik overnacht er in een eenvoudige casa waar de gast in een luxueuzere ruimte overnacht dan de bewoners. In de meeste casa’s overnacht mijn fiets in mijn slaapkamer.

Elke dag krijg ik bij het avondeten vis en bij het ontbijt tortilla’s (eieren). Samen met het warme, vaak benauwde weer blijken mijn ingewanden dit niet goed te verdragen. Ik vraag nu alleen maar groenten en fruit, wat de Cubanen maar vreemd vinden. Ze willen hun gasten zo graag goed verzorgen.

De weg naar La Mulata aan de noordkust vraagt extra oplettendheid vanwege de vele kuilen in de weg. Tot mijn verrassing werken mannen hier nog met ossen op het land.

Opeens springt een varken vlak voor mijn fiets; deze is weggejaagd van een terrein. Varkens aan de lijn, lopend naast hun baas, is geen vreemd beeld op Cuba.

De weg voert langs bananenplantages, suikerriet, rijstvelden en soms is er zeezicht. Het is bijzonder te overnachten op een eenvoudige boerderij met hoenderen.

De tocht gaat verder langs de kust. Ik fiets door een schitterende omgeving naar Cabanas, een eenvoudig plaatsje. Onderweg schrik ik van een man die met een stevige stok loopt en een andere man (zijn zoon?) aan een touw meetrekt.

In Canabas word ik weer eens opgewacht door een jongeman die mij op een agressieve wijze de weg probeert te wijzen naar een overnachtingadres van zijn keuze. Vasthoudend blijf ik wederom wijzen op een adres uit de reisbeschrijving of de Lonely Planet. Dikwijls is dit tot grote ergernis en soms zelfs woede van de aanbieders die daardoor hun commissie mislopen.

Tot mijn verrassing tref ik in Canabas een huis met een zwembad aan. Meerdere malen tijdens de tocht valt de elektriciteit uit, ook in deze casa. Soms is er geen water waardoor het toilet niet werkt. Des te meer bewondering krijg ik voor de Cubanen, zoals ontspannen als zij met dergelijke ongemakken weten om te gaan.

Op de weg langs de noordkust terug naar Havanna valt me de stevige oosten(tegen)wind op, vooral als je een heuvel moet beklimmen. De kustroute volgend kom ik weer in Havanna aan.

De salsaroute gaat vanuit Havanna naar het zuidoosten, richting Trinidad. Maar het eerste deel van de route gaat oostwaarts langs de noordkust. Omdat je in Havanna niet door de tunnel mag fietsen, maak ik gebruik van een Ciclo-bus om aan de overkant te komen.

Via Santa Maria del Mar loopt de route eerst naar Guanabo, een gezellige overnachtingplaats langs de kust. Van daaruit gaat de tocht fietsend langs de ja-knikkers van een oliewinningsgebied verder richting Matanzas.

Iedere plaats is voorzien van portretten van de helden van de Cubaanse geschiedenis. In elk gehucht word je verwelkomd met educatieve teksten van Che Guevara, Fidel Castro en José Marti.

De strekking van de boodschappen luidt telkens weer dat zij dankzij hun revolutie hebben bijgedragen aan de vrijheid in Cuba. De teksten zijn veelal gericht tegen het imperialisme, zoals ‘Weg met het imperialisme’ en ‘Eenheid is garantie voor de overwinning’.

Na St. Cruz del Norte kom ik tijdens een steile klim vrouwen tegen die bananen en kaas verkopen. De weg leidt naar een grote brug over de kloof van de Bacunayagua-rivier.

De 112 meter hoge brug, de grootste van Cuba, werd voltooid in 1960. Aan de linkerkant zie ik de Atlantische oceaan en aan de rechterkant de prachtige Yumurivallei waarboven roofvogels cirkelen.

Na een kort en krachtig regenbuitje arriveer ik in Matanzas, een industriële havenplaats. In de 19e eeuw was Matanzas de suikerhoofdstad van Cuba. Dat in die tijd veel Afrikaanse slaven in de suikerindustrie tewerk werden gesteld is in Matanzas nog steeds merkbaar: het is een centrum van Afro-Cubaanse cultuur.

De casa’s in de boekjes zijn vol maar zoals altijd weet men ook in Matanzas familieleden te benaderen waar ik wel terecht kan. Deze mensen spreken geen Engels maar zorgen voor een Engelssprekend familielid om excuus aan te bieden omdat mevrouw per ongeluk de badkamerdeur heeft open gedaan waar ik aanwezig ben.

Matanzas ligt aan een baai en de oude binnenstad met smalle steegjes laat de bloeiperiode van vroeger zien. Vooral aan het Parque de La Libertad zien we huizen met zuilen, smeedijzeren balkons en tegelmozaïek.

Vanuit Matanzas volgt een uiterst lange, vlakke tocht zuidoostwaarts het binnenland in. Door een landschap met veel rietsuiker en citrusvruchten fiets ik naar het gehucht Jaquey Grande.

Niet veel verder passeer ik een krokodillenboerderij. Voor elk jaar is er een apart bassin met krokodillen: een jaar oud, twee jaar oud etc. Ik zie onderweg ook hoe de bladen voor het maken van strohoeden gemaaid worden.

Tot aan Playa Giron, dat aan de Varkensbaai ligt, is het fietsen over lange eenzame wegen door een moerasgebied met veel water- en roofvogels. De casa in Playa Giron ligt in de buurt van een rustig strand waar je in de heldere zee kunt zwemmen en in de schaduw onder de palmbomen kunt genieten van het uitzicht op zee.

De tocht van Playa Giron naar de havenstad Cienfuegos voert ook door een moerasgebied en langs suikerplantages. Het geluid van trappelende paarden is tijdens de hele tocht een gezellig herkenbaar terugkerend geluid. Onderweg stuit ik fietsend op een hoefijzer dat ik ter herinnering meeneem naar huis.

Cienfuegos kent vele koloniale gebouwen die soms ook als een casa dienst doen. Het geeft een gevoel van luxe in een dergelijk pand te overnachten. Cienfuegos zelf is rustiger dan de voorgaande grotere plaatsen en ademt een (Frans) koloniaal verleden, vooral in de oude binnenstad.

Veel vervoer vindt in Cienfuegos plaats met paardenkoetsen. Op zondagen gaan families met paard-en-wagen naar een (soms verroeste) speelplaats voor de kinderen. Voor de volwassenen is er plaatselijk gebrouwen tapbier en voor de kinderen ranja.

Soms nemen Cubanen een fles rum en plastic bekers mee. Een ieder waarmee een praatje wordt aangeknoopt krijgt een beetje rum. Voor de toeristen zijn er andere rum en sigaren. Eenmaal lukt het me lokale sigaren te bemachtigen, maar ze zijn niet te roken: het is zwaar trekken.

De tocht gaat vanuit Cienfuegos landinwaarts naar Santa Clara, een pelgrimsoord voor Che-fans uit de hele wereld. De stoffelijke resten van Che Guevara zijn hier in het Museo Memoria del Ernesto Guevara bijgezet.

De akkers onderweg worden door boeren op traditionele wijze met een span ossen bewerkt en het gras wordt door mannen met kapmessen voor een mager loontje gemaaid. Vaak maken Cubanen tijdens de fietstocht een praatje met me of helpen me aan een overnachtingadres.

Elk gehucht onderweg heeft een kliniek. De gezondheidszorg en het onderwijs zijn goed ontwikkeld op Cuba. Maar de apotheken hebben een inrichting zoals we die een halve eeuw geleden in Nederland kenden.

Doordat de jongeren in Cuba goed onderwijs hebben genoten, is er voor hen weinig passend werk. Wel is er veel werk in de landbouw wat voor hen niet aantrekkelijk is, omdat het zwaar werk is en slecht betaald wordt.

Vanuit Santa Clara gaat de route over lange, eentonige hete wegen via Santo Domingo naar Corrallilo aan de noordkust en vervolgens westwaarts naar Varadero, een toeristenoord.

Ik zie dat mensen bij de bank één voor één binnen mogen komen. Pas als iemand geholpen is, mag weer één persoon naar binnen.

Na enige dagen in Varadero wordt de fietstocht afgerond als ik via Matanzas naar Havanna fiets, waar ik de laatste avond doorbreng op Malecon, de kilometerslange promenade met opspattend zeewater. Malecon is vol met vissers en verkopers van eenvoudig visgerei, kraampjes, musici en vooral veel rum drinkende jongeren en ouderen.

Het valt me op een gegeven moment op dat vooral oudere mannen en vrouwen blikjes en plastic flesjes uit de openbare prullenbakken halen. Inlevering bij enkele grotere winkels of restaurants levert hen een minimaal zakcentje op.

De Cubanen zijn doorgaans vriendelijk, gastvrij en tevreden met de kleine dingen in het leven, vooral op het platteland. Ongemakken worden laconiek opgenomen. Met weinig middelen weten de Cubanen veel zaken creatief op te lossen. Zo worden plastic zakken voor velerlei doeleinden gebruikt: als vlieger, om op het strand te vullen met zand of water. En zo zie je ook vrouwen met krulspelden van lege wc-rollen lopen.

Het is bijzonder als westerse fietser in vrijheid te fietsen in een land waar minder vrijheid heerst. Wanneer je langere tijd in Cuba verblijft, kom je erachter dat in elk gehucht onzichtbare sociale controle aanwezig is. Het zijn dikwijls oudere mannen die de gang van zaken in een gehucht of een deel van een plaats in de gaten houden.

In gesprekken met jongeren werd het me duidelijk dat ze snakkend uitzien naar economische veranderingen opdat ook zij gebruik kunnen maken van de kapitalistische attributen die ze bij de toeristen zien, zoals mobiele telefoon en laptop.